Với quyết tâm xây dựng giải "Nobel nông nghiệp", năm 2008, nhân kỷ niệm 42 năm ngày thành lập, Trung tâm Nghiên cứu-Đào tạo nông nghiệp Đông Nam Á (SEARCA) và Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ quốc gia Philippines (NAST) thống nhất sáng lập "Giải thưởng Dioscoro L. Umali", lấy tên nhà giáo dục, nhà khoa học nông nghiệp, Giám đốc sáng lập SEARCA, người đặt nền móng các cơ chế và trực tiếp thúc đẩy nông nghiệp và nông thôn Đông Nam Á. Với mong muốn xây dựng giải thưởng ngang tầm giá trị của giải "Nobel nông nghiệp", Hội đồng giải thưởng đặt ra những tiêu chuẩn rất cao trong xét chọn. Thế nhưng, ngay trong lần xét thưởng đầu tiên, Hội đồng giải thưởng đã quyết định trao danh hiệu cao quý này cho người con của quê hương An Giang: GS.TS Võ Tòng Xuân, bởi thành tích vượt trội trong góp phần đưa Việt Nam từ nước thiếu đói vươn lên dẫn đầu thế giới trong xuất khẩu gạo, cũng như trợ giúp chính phủ nhiều quốc gia trên thế giới về chính sách và kỹ thuật phát triển nông nghiệp bền vững.

"Sứ giả lúa  " vạn dặm:

Không chỉ chăm lo cây lúa-lương thực-nông dân, giáo sư còn đẩy cây lúa Việt lên tầm văn hóa thế giới. Ngoài việc trợ giúp nhiều quốc gia ở Châu Á: Campuchia, Myanmar, Lào về chính sách và kỹ thuật nông nghiệp, bước vào tuổi "xưa nay hiếm", ông còn tham gia "Chương trình an ninh lương thực cho Châu Phi" trong vai trò cố vấn. Chuyện bắt đầu vào năm 2006, Sahr Johnny, Đại sứ của Sierre Leone tại Bắc Kinh, qua giới thiệu của một công ty Đức, đã sang Việt Nam gặp GS Xuân, cho biết: Ông đã ký nhiều bản ghi nhớ với một số cơ quan Việt Nam đã 3 năm rồi nhưng không thấy kết quả gì cả trong khi nông dân Sierre Leone tiếp tục thiếu hụt lương thực. Ông mời GS Xuân sang để đánh giá tình hình và giúp quốc gia Tây Phi Châu này thoát khỏi nạn thiếu lương thực sau nhiều năm nhận cả núi tiền từ nhiều quốc gia tài trợ mà vẫn chưa có sự chuyển biến căn cơ. GS Xuân đã tự xuất tiền túi để viếng Sierre Leone, với tư cách là một chuyên gia cây lúa Việt Nam. Chính phủ Sierra Leone từ Phó Tổng thống Solomon Berewa đến Bộ Nông nghiệp và An ninh lương thực, TS Sama Monde cũng đã tiếp đón trọng thị và tạo thuận lợi cho GS Xuân đi xem các vùng trồng lúa. Nhận thấy Sierra Leon đất rộng, người thưa, điều kiện khí hậu khá giống với ĐBSCL… nhưng đa số người dân vẫn trong tình trạng thiếu đói do thiếu trình độ và kỹ thuật canh tác: Đại bộ phận nông dân vẫn trồng giống lúa dài ngày (140-170 ngày) lệ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên nên năng suất rất thấp (2-3 tấn/ha)… nên ông đã nhận lời giúp đỡ. "Cái chính là họ không được cho cần câu để có thể tự làm no bụng", GS Xuân nhấn mạnh: "Đây là điều hoàn toàn nằm trong tầm tay của nông dân ĐBSCL vốn rất cần cù, sáng tạo và linh động". Theo ông, vấn đề là xác lập bước đi phù hợp để họ huấn luyện tay nghề một cách hữu hiệu nhất. Qua tính toán số liệu điền dã, ông đưa ra công thức: 1 nông dân Việt Nam sẽ "cầm tay, chỉ việc" từ kỹ thuật khoa học cho đến văn minh làm lúa nước cho 4 nông dân bản địa trên diện tích 05 ha. Trong đó, nông dân bản địa được hưởng "tiền đi học" tương đương với ngày công lao động nên rất chuyên tâm học tập. Với đà này chỉ cần 2-3 vụ là những nông dân Sierra sẽ trở thành "Hai lúa" chính hiệu. Nhưng lấy tiền đâu để giúp Sierra Leone đây ? Ông đã gởi đề nghị lên Bộ Nông nghiệp và PTNT Việt Nam và Bộ Nông nghiệp và An toàn lương thực Sierra Leone. Nhưng chờ mãi vẫn không thấy kết quả gì. Đồng cảm, Công ty Long Vân 2 (TP. HCM) chia sẻ với ông phần kinh phí. Từ nguồn tài trợ nhân đạo này, ông đưa chuyên gia Việt Nam sang Sierra Leone trồng khảo nghiệm tính thích nghi của giống lúa cao sản từ ĐBSCL và thiết kế hệ thống thủy lợi trên một khu đất 100 ha làm điểm trình diễn kỹ thuật sản xuất lúa ĐBSCL. Sau 2 vụ, nhóm chuyên gia đã chọn giống OM2517 đạt 4,7 tấn/ha trong 95 ngày. Hiện đã nhân giống được 3 tấn, chờ sản xuất đại trà. "Thành công này là bước đầu không chỉ chứng minh Việt Nam là lá cờ đầu về kỹ thuật lúa nước, mà qua đó còn cung cấp cho thế giới phương pháp luận về hành động thiện nguyện: Không phải có tiền là quốc gia, tổ chức này có thể "vớt" quốc gia kia ra khỏi vũng lầy nghèo đói. Nhưng một nước không giàu như Việt Nam vẫn có thể giúp cả Châu Phi tự lực vượt qua nạn đói nếu biết tính toán, vận dụng chất xám một cách hợp lý..., GS Xuân nhấn mạnh.

Giương cao cờ văn minh lúa Việt:

"Kỳ tích" này đã lọt vào "mắt xanh" của TS Sample, Phó Giám đốc Công ty T4M, kinh doanh đa lĩnh vực của Vương quốc Anh. Vốn là người con của đất nước Nigeria cũng đang trong tình trạng đói lương thực, nên TS Sample đã lên kế hoạch thực hiện dự án "đặt hàng" GS Xuân đưa kỹ thuật trồng lúa Việt Nam sang giúp Nigeria như đã làm thành công tại Sierra Leon. Ý tưởng nhân đạo này cũng ngay lập tức được Bộ Đối ngoại của Vương quốc Anh đồng ý giới thiệu cho T4M vay vốn thực hiện dự án. Một công ty ở Việt Nam cũng nhanh chân hưởng ứng liên doanh chia sẻ trách nhiệm cộng đồng với T4M trong lĩnh vực này và kết quả là Công ty VN-UK ra đời.

Sau chuyến khảo sát thực địa quốc gia nằm ở đông nam Tây Phi trở về, GS Xuân cho biết: So với Sierra Leone, Nigeria có nhiều lợi thế để chương trình sẽ thành công và đạt hiệu quả cao. Bởi Nigeria là quốc gia lớn về diện tích đất đai (923,768km2), trong đó diện tích vùng đồng bằng lại lớn gấp đôi ĐBSCL của ta (70.000km2) và được con sông Niger có nguồn tài nguyên nước dồi dào thứ 3 Châu Phi và đứng hàng thứ 14 trên thế giới cung cấp nước. Ngoài ra, Nigeria có thuận lợi rất lớn về mặt tài chính... là điều kiện thuận lợi để tạo ra thực tế sinh động thuyết phục toàn châu lục tham gia. Bởi ngoài việc cho thành lập Ủy ban Phát triển đồng bằng sông Niger với kinh phí hàng năm lên đến trên 40 triệu USD, rất nhiều lãnh đạo Hội đồng Phát triển đồng bằng sông Niger, đại diện Chính phủ các tiểu bang Rivers, Abia, Imo, Akwa Ibiom, Delta... đặc biệt là các vị già làng cũng rất nhiệt tình ủng hộ dự án. Hiện số mạ chuẩn bị cấy lúa thực nghiệm phát triển tốt sẵn sàng cho ngày mùa theo kỹ thuật và văn minh cây lúa Việt Nam đang bắt đầu trên quốc gia thứ hai ở Châu Phi. Nhưng theo GS Xuân, đó chỉ mới là bước khởi đầu cho bản trường thiên về câu chuyện xuất khẩu "văn minh lúa nước". Bởi trong bước đi của kế hoạch liên hoàn này, sẽ có hàng loạt hoạt động kéo theo như "xuất khẩu" máy xay lúa mi-ni lưu động do nông dân Việt Nam tự chế tạo, rồi thúng, mủng, lưỡi hái, máy sấy lúa, máy hút bùn, máy gặt đập liên hợp "Made by Vietnam… sẽ thẳng tiến Châu Phi. Và trong tương lai gần, từ Châu Phi, hạt gạo Việt Nam sẽ lên đường xuất khẩu sang nhiều quốc gia, châu lục trên thế giới.

Theo GS Xuân, nhiều khả năng lao động nông nghiệp Việt Nam sẽ còn thu hoạch được rất nhiều ngoài khoản tiền lương được tính bằng đô- la. Bởi tiếng Anh là ngôn ngữ chính ở nhiều quốc gia Châu Phi, vì vậy dù muốn hay không các ông thầy "Hai lúa" cũng phải "bập bỏm" để dạy nghề cho học trò. "Không khéo, sau vài ba vụ lúa, mấy bác "Hai lúa" sẽ nói tiếng Anh như gió. Quả là một công đôi ba lợi", GS Xuân hóm hỉnh: Khi đó, họ không chỉ có điều kiện dạy trồng lúa nước mà còn dạy cả trồng rau, màu nuôi cá, nuôi tôm, gà vịt… thông qua việc sản xuất tự cung-tự cấp". Và khả năng hình thành làng Việt giữa Châu Phi như đã từng được nhóm nông dân Nhật Bản thực hiện ở đất nước Brazin cách đây 1 thế kỷ chỉ là vấn đề thời gian.

(Emil Q.Javier, Chủ tịch NAST phát biểu tại lễ trao giải Umali)

Là một nhà khoa học, nhà giáo dục, nhà quản lý quốc tế trong lĩnh vực phát triển nông thôn, đa dạng hóa nông nghiệp và chính sách nông nghiệp trong hơn ba thập niên qua, TS Võ Tòng Xuân đã tận tâm, tận lực đẩy mạnh nông nghiệp phát triển theo hướng đa dạng và bền vững. Đặc biệt thông qua những công bố khoa học và nhiều đề xuất chính sách tầm quốc tế đã trực tiếp tác động tích cực đến đời sống của hàng triệu người tại các quốc gia đang phát triển, có thế mạnh về nông nghiệp.

Công việc của tiến sĩ Xuân ở mức độ cơ sở, quốc gia hay quốc tế; trong khu vực chính phủ, tư nhân hay phi chính phủ đã đóng góp hết sức cho kinh tế nông nghiệp ở Việt Nam từ chỗ là nước nhập khẩu gạo thành nước xuất khẩu gạo đứng thứ hai trên thế giới. Ông cũng cộng tác với chính phủ nhiều quốc gia trên thế giới trong việc ứng dụng công nghệ và chính sách nông nghiệp. Tài năng của ông đã được chính phủ và nông dân thế giới công nhận.