Xuất thân trong một gia đình có truyền thống Nho giáo lâu đời, năm 1929 Vũ Ngọc Phan đỗ tú tài toàn phần và được Toàn quyền Pháp lúc bấy giờ bổ làm quan. Nhưng ông “Tú Phan” chối từ chốn quan trường, chọn nghề dạy học rồi làm báo, viết văn, mặc dù phải cáng đáng gánh nặng một đại gia đình gần 20 người, gồm mẹ già, vợ con và các con cháu họ tộc. Thế mà phong thái bao giờ cũng ung dung tự tại giữa cảnh bần hàn chạy gạo từng bữa. Trẻ tuổi nhưng ông sớm tỏ rõ chí khí nhà Nho, bản lĩnh một trí thức ưu thời mẫn thế.

       Năm 1935, mới 33 tuổi, trong ngột ngạt không khí thực dân, phát xít, Vũ Ngọc Phan quả cảm cho xuất bản hai tập sách “Những trận đánh Pháp”, tái hiện những trang sử oai hùng của những cuộc khởi nghĩa người Việt đánh Tây. Mật thám Pháp không bỏ qua đã tống giam nhà chí sĩ yêu nước vào nhà tù Hà Nội. Năm 1936, ra tù, ông và người vợ trẻ thân yêu người xứ Quảng- nữ sĩ Hằng Phương đã tự nguyện tham gia Mặt trận Dân chủ Đông Dương và Hội Truyền bá Quốc ngữ đang bùng lên mạnh mẽ khắp xứ giai đoạn 1936-1939, cùng các nhà trí thức yêu nước lừng danh như Phan Thanh, Võ Nguyên Giáp, Vũ Đình Hoè… Ông là Chủ tịch Uỷ ban Văn hoá Bắc Bộ, viết báo Tiền Phong (tiền thân báo Nhân Dân) từ trước tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám 1945. 

        Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra đời, kháng chiến bùng nổ, Vũ Ngọc Phan được giao cương vị Chủ tịch Uỷ ban Vận động kháng chiến toàn quốc đồng thời giữ các trách nhiệm quan trọng trong ngành văn hoá văn nghệ cách mạng, công tác mê mải cho sự nghiệp kháng chiến kiến quốc, rất chú trọng việc đào tạo nhân tài cho cách mạng, cho tương lai của đất nước.
Ngót 60 năm miệt mài trên văn đàn, Vũ Ngọc Phan đã để lại một khối lượng trước tác và dịch thuật đồ sộ. Đáng kể là bộ sách 5 tập “Nhà văn Việt Nam hiện đại” dày hơn 1.500 trang viết về các thế hệ nhà văn, nhà thơ tiêu biểu của văn học nước nhà cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Đặc biệt cuốn khảo luận, sưu tầm, hệ thống gần 1.000 trang “Tục ngữ-Ca dao-Dân ca Việt Nam” vô cùng giá trị. Trong cuốn sách này Vũ Ngọc Phan lý giải khoa học, khúc triết về thực chất “ca dao lịch sử”, bản chất của tục ngữ, thành ngữ, ca dao “xuất hiện cùng thời với thần thoại và truyền thuyết”, những “viên ngọc quý” của người Nam, và dân ca Việt Nam. Khảo nghiệm, sưu tầm tục ngữ, ca dao, dân ca, hàng vạn hàng vạn câu nhưng không “lý trí lạnh lùng”, mà qua từng chữ, từng làn hát, điệu ca cùng sự luận giải xúc tích, ta thấy miên man những suy tưởng từ các hệ quy chiếu khoa học, một tâm hồn thấm đẫm văn hoá dân tộc chảy trôi, làm sáng lên những khát khao cháy bỏng làm người của nhân dân trong vũ trụ bao la huyền bí, giữa thiên nhiên rộng lớn khắc nghiệt mà bao dung, giữa những xốn xang biến động của xã hội, giữa dâu bể cuộc đời… “Hồn cốt dân tộc là đây, bản sắc văn hoá dân tộc là đây… Ta nghẹn ngào, nước Việt của ta ơi! Tiếng Việt của ta ơi..! Khác nào “Hoa thơm, thơm lạ thơm lùng, thơm cành thơm rễ, người trồng cũng thơm…” Chỉ một công trình “Tục ngữ-Ca dao-Dân ca Việt Nam” cũng đáng là trước tác để đời…

        Tôn vinh nhà văn hoá mẫn tiệp, phong thái lịch lãm khoan hoà, ngày nay ở thủ đô Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh đã có con đường đẹp mang tên ông- phố Vũ Ngọc Phan.Tự hào một danh gia vọng tộc.

        Làng Mộ Trạch, huyện Cẩm Bình, tỉnh Hải Dương, nơi phát tích dòng họ Vũ (Võ) ở Việt Nam từ năm 844 sau Công nguyên, Thần tổ Vũ Hồn, thành hoàng làng, nơi được mệnh danh là “Làng Tiến sỹ”. Từ đời vua Lý Nhân Tông (năm 1075) đến đời vua Khải Định triều Nguyễn (1919) có 56 vị đậu Trạng nguyên, trong đó người làng Mộ Trạch đã có 5 vị đạt danh hiệu Trạng nguyên Nho học. Đây cũng là đất phát Tướng, với những danh tướng như Vũ Nạp, Vũ Chí Thắng (đời Trần)… Đặc biệt có vị Tướng quân Lưỡng quốc huyền thoại Vũ Nguyên Bác tức nhà quân sự lừng danh Nguyễn Sơn Hồng Thuỷ (1908-1956) nhân dân hai nước Trung Việt hằng ngưỡng mộ…

        Sau này, một chi họ Vũ về lập nghiệp ở Bắc Ninh vào thời nhà Lê rồi về phường Đồng Lạc (phố Hàng Đào-Hà Nội). Tính đến nhà văn Vũ Ngọc Phan là gần 300 năm sinh sống tại Kinh kỳ. Chi họ Vũ sinh ra ông nhiều đời đỗ khoa bảng và làm quan đại thần đến tước Hầu từ triều Lê đến nhà Tây Sơn tới nhà Nguyễn. Thân phụ ông là cụ Vũ Kỳ Sâm, là một trong những nhà Nho cuối cùng của triều Nguyễn, theo nghiệp thầy đồ, từng làm quan Huấn đạo huyện Phủ Cừ-Hưng Yên. Cuộc hôn nhân giữa hàn sỹ Vũ Ngọc Phan, chàng trai đất Quan họ với người đẹp xứ Quảng Lê Hằng Phương (quê Gò Nổi, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam), một trong nữ thi sỹ đầu tiên trên thi đàn văn học hiện đại Việt Nam, theo lời con cháu kể lại cũng như là… huyền thoại, một cơ duyên tiền định, xa xôi cách trở là thế mà nên nghĩa tào khang. Trong bài “Lòng quê” tặng người tình, nữ sỹ thổ lộ niềm yêu dấu: Bình minh buổi ấy gặp anh/Rủ em ra chốn đô thành xa khơi/Yêu anh em hoá yêu đời/Theo anh chắp cánh tung trời bay cao..”. Suốt mấy chục năm trên đường đời, nữ sỹ Hằng Phương và nhà văn Vũ Ngọc Phan dường như chưa bao giờ xa nhau, chung tình gắn bó sự nghiệp văn học, sự nghiệp cách mạng đến giây phút cuối cùng của cuộc đời… Ông bà sinh hạ được 7 người con, 2 gái, 5 trai, tất cả đều tiếp nối truyền thống dòng họ, nề nếp gia phong, đều thành đạt, có trọng trách xã hội.

        Người con trai lớn là liệt sỹ Vũ Hoài Tuân, nguyên trợ lý khoa học của Đại  tướng Võ Nguyên Giáp, chuyên gia cao cấp Bộ Quốc phòng, tham gia hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, hy sinh vì tai nạn máy bay tại Đà Nẵng năm 1979. Kế tiếp là Giáo sư Vũ Tuyên Hoàng, nguyên Uỷ viên Trung ương Đảng 4 khoá liền, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam. Giáo sư Vũ Huyền Giáo, chuyên gia cơ khí, nguyên Viện trưởng Viện Động lực-Bộ Cơ khí luyện kim. Giáo sư Vũ Triệu Mân, Tiến sỹ Nông học. Người con trai út của gia đình là Kiến trúc sư Vũ Ngọc Phương, Tổng Giám đốc Công ty Xây dựng-Thương mại, Công ty Tư vấn xây dựng phát triển, phó Chủ tịch Thường trực Hội Khoa học-Phát triển nguồn Nhân lực-Nhân tài Việt Nam.Trưởng nữ là Giáo sư, hoạ sỹ Vũ Giáng Hương, hiện là Chủ tịch Uỷ ban Liên hiệp các Hội Văn học-Nghệ thuật Việt Nam. Người con gái thứ năm là Phó Giáo sư Vũ Phi Hồng- Giảng viên Trường Đại học Văn hoá Hà Nội.

       Bẩy người con ruột của nhà văn Vũ Ngọc Phan - nữ sỹ Hằng Phương là những nhà khoa học, nhà giáo, nghệ sĩ tài danh. Họ cũng đã có con cháu theo nghiệp cha ông làm rạng rỡ đất nước, dòng họ, tự hào là “danh gia vọng tộc” nước nhà…/.

NSƯT Vũ Hà - theo VOVnew