Làng, như nhiều học giả đã xác nhận, đó là từ thuần Việt. Đây là điều thật đáng lưu ý. Khác với xã, thôn là những từ Hán - Việt, làng có cội nguồn từ chính đời sống Việt Nam và được biểu đạt trong ngôn ngữ thuần Việt. Thuật ngữ này phản ánh sự tồn tại của một kiểu cộng đồng cố kết trên cơ sở một vùng địa lý với các thành viên riêng biệt của nó.










Những thành viên được phân định vai trò của mình thông qua vị trí là dân bản quán hay dân ngụ cư, gắn kết về mặt huyết tộc nhiều hay ít với các cư dân khác trong làng. Cộng đồng này có lối sống riêng và thường là đặc trưng riêng về tâm lý, đạo đức và truyền thống so với các cộng đồng khác.

Không phải tự nhiên mà chúng ta có làng. Trong quá trình lịch sử dài lâu của sự tồn tại và phát triển, cùng với việc xử lý những tình huống gay go của nhu cầu chống thiên tai, địch họa mà cộng đồng làng được hình thành. Làng Việt là kết quả tiến triển tự nhiên của tổ chức công xã. Làng thường có nhiều chòm, xóm (chòm, xóm cũng là những từ thuần Việt). Nhưng cộng đồng chòm, xóm không có được những đặc trưng độc lập về văn hóa, do vậy chòm, xóm chỉ là những thành phần của cộng đồng làng.

Trong lịch sử, làng không phải là một đơn vị hành chính. Xã, trải qua nhiều thể chế chính trị, mới là đơn vị hành chính. Xã không phải là từ thuần Việt mà là từ Hán - Việt. Xã có thể chỉ bao gồm một làng. Nhưng thường thường xã bao gồm vài ba làng. Xã không phải là cái gì đó cao hơn hoặc quyền uy hơn làng, mà là một thực thể xã hội khác, mang cấu trúc chính trị - xã hội khác với làng.

Về phương diện hành chính, xã là thiết chế có tính chất pháp lý. Còn đối với người dân, người nông dân bình thường của hàng bao thế kỷ, thì người ta chỉ biết có làng. Các chỉ, dụ, luật pháp.... của triều đình; các thể chế, quy định của xã, thôn ... hết thảy đều thể hiện sức mạnh thông qua làng. Tập tục làng, truyền thống làng là chất keo đặc thù gắn kết mọi thế hệ thành viên của làng. Dù dưới triều đại nào, dù phải ứng xử với người cai trị là bản địa hay ngoại bang, thao văn minh phương Đông hay phương Tây, làng vẫn tồn tại một cách tự nhiên với sự cố kết cộng đồng đầy bản sắc của nó.

       Cái làm nên sự cố kết cộng đồng đặc thù ấy chính là văn hóa làng.

Tính chất khoa học của khái niệm văn hóa làng thể hiện ở chổ, dù phân loại theo kiểu nào người ta cũng khó có thể đồng nhất phong tục, tập quán, tín ngưỡng, tâm lý, lối sống, phương thức hoạt động và ứng xử .... của cộng đồng làng với các cộng đồng văn hóa khác, kể cả những cộng đồng đặc biệt gần gũi như xã, hoặc các cộng đồng theo đơn vị hành chính, xã hội hoặc tôn giáo.

Với đơn vị là làng, văn hóa đã hiện ra như là những khuôn thước ứng xử nằm ở tầng sâu trong đời sống cộng đồng; như là hệ thống các giá trị đặc thù qui định và ngầm điều khiển các quan hệ cộng đồng; như là sự tổng hợp của những kinh nghiệm sống hình thành qua lịch sử của các cộng đồng.

Mỗi con người Việt Nam, như chúng ta đều biết, nếu có được cái may mắn là sinh ra và lớn lên ở làng, thì dù đi đâu, về đâu; dù làm nghề nay hay nghề kia; dù mang quốc tịch này hay quốc tịch khác ... cũng đều khó có thể thoát ly khỏi tâm thức làng, lề thói làng, giá trị làng ...cái đã ăn sâu vào văn hóa cá nhân.

"Phép vua thua lệ làng" thành ngữ này hầu như mọi người Việt Nam đều biết. Đành rằng thành ngữ này có cái dở của nó, như phản ánh sự tản mạn, cục bộ của một xã hội tiểu nông, nhưng đừng nghĩ rằng ở đây không hề có ý nghĩa tích cực nào. Thông qua thành ngữ này, văn hóa làng luôn biểu đạt cái đặc trưng riêng, cái có ý nghĩa riêng, cái mang lại sức mạnh của làng. Lịch sử cho thấy, tất cả những gì là ngoại nhập hay ngoại sinh, nếu muốn có chỗ đứng thực sự ở làng thì phải tìm cách "chung sống" với văn hóa làng.

Chính từ thực tiễn lịch sử của dân tộc Việt mà chúng ta nhận ra văn hóa làng. Xác định sự tồn tại hiện thực của văn hóa làng là sự phát triển phù hợp với sự tiến triển của các ngành tri thức về văn hóa. Có lẽ chỉ khi đặt trong tươgn quan với các dạng thức văn hóa vùng và các loại văn hóa cộng đồng khác, chúng ta mới thấy rõ hơn tính đặc thù và ý nghĩa của văn hóa làng. Với cộng đồng làng, tính tự lập và tự quản thể hiện rất rõ. Mối quan hệ vừa gia trưởng vừa dân chủ (dân chủ làng xã) giữa các cá nhân thể hiện trong sự đang xen với các quan hệ huyết thống và vị trí của người bản quán và người ngụ cư. Nghĩa vụ và quyền lợi của các thành viên đối với làng cũng được căn cứ vào những quan hệ phức tạp này mà triển khai thực hiện.

Về mặt kinh tế, do tính chất tự lập, tự quản mà làng là một đơn vị quản lý rất có quyền lực (đương nhiên, quyền lực này dẫu lớn cũng không vượt ra khỏi trình độ chật hẹp của một nền sản xuất khép kín và có phần tự cấp, tự túc). Trong lịch sử, làng thường có công quỹ riêng, có công điền, công thổ riêng. Và nhiều làng còn có nghề riêng gắn liền với các tổ chức phường hội, có bí mật nhà nghề truyền từ đời này đến đời khác.

Mỗi làng thường có đình, miếu, có làng về sau còn có chợ. Những thiết chế nhà không đơn giản chỉ là nơi duy trì hoạt động bình thường của làng, mà còn là sự hiện diện, sự vật chất hóa đời sống tinh thần, đạo đức và tính cộng đồng ... của các thành viên trong làng. Chính ở đây các hoạt động văn hóa tinh thần của làng cũng được hình thành, nuôi dưỡng và phát triển. Theo cố học giả Trần Đình Hượn thì "Tranh làng Hồ, hát quan họ không những có gốc làng mà còn có quy mô làng ... Ngay cả văn hóa cung đình cũng chỉ là tập hợp kỹ xảo của các làng".

Làng, có thể nói là cộng đồng văn hóa rất riêng, nhưng cũng rất chung trong khuôn khổ của lề thói theo phương thức sản xuất châu Aá. Cái riêng của từng làng thì thể hiện tương đối rõ ở từng tập tục riêng, lễ hội riêng, cách thức ứng xử riêng ....Nhưng từng cái riêng ấy lại đều có một "mẫu số chung" làm nên khuôn thước văn hóa làng.

Khuôn thước văn hóa làng, dù hiện diện một cách mờ nhạt hay rõ rệt thì cũng đều là hành trang cho sự tiến bộ của con người Việt Nam hiện đại.

GS.TS Nguyễn Duy Quý