Họ Vũ ở Ngọc Quan (xã Lâm Thao, huyện Lương Tài) có nguồn gốc từ làng Mộ Trạch (tỉnh Hải Dương), vùng quê khoa bảng với 36 vị Tiến sĩ. Theo Tộc phả họ Vũ, vào cuối thế kỷ XVI, cụ Tổ Phúc Học rời Mộ Trạch về nhập cư tại đất Ngọc Quan.







       Trải qua bốn đời vất vả gây dựng cơ đồ, đến đời thứ 5, ông Vũ Xuân đã trở thành một điền chủ nổi tiếng trong vùng. Hai con trai ông đều đỗ hương cống và ra làm quan. Đó là Đông các đại học sỹ Vũ Khuê và Tri huyện Kỳ Sơn Vũ Quốc Linh. Họ Vũ từ ngày khởi dựng ngót 400 năm, đến nay đã là đời thứ 17. Riêng ở thôn Ngọc Quan, dòng họ này chiếm tới 70% dân số với gần 1.000 khẩu.

       Trong “Bắc Ninh dư địa chí” ghi nhận: Họ Vũ Ngọc Quan là một “vọng tộc” của đất Kinh Bắc thế kỷ 18, 19. Con cháu họ Vũ từ đời ông Vũ Xuân đều có người đỗ đạt làm quan; có nhiều người giữ những cương vị quan trọng trong Triều đình Phong kiến như Hội nguyên Tiến sĩ, Quốc Tử Giám tế tửu Vũ Miên; Hương cống Vũ Trinh, Lại bộ hữu thị Lang kiêm hành bộ hữu thị lang, người hai lần đi sứ nhà Thanh và tham gia soạn Hoàng Triều luật lệ; nhà văn, quan đốc học Vũ Quyền đào tạo nhiều lớp học trò nổi tiếng như ông nghè Thượng Cốc, ông nghè Kim Lũ.... Văn chỉ thôn Ngọc Quan nay còn lưu danh các vị hương hiền khoa bảng. Trong số 47 vị đỗ đạt thì họ Vũ có tới 43 người. Đặc biệt có những năm một nhà có ba, bốn anh em, chú cháu cùng thi đỗ.

       Truyền thống đỗ đạt Vũ tộc Ngọc Quan xưa được kế thừa và phát huy ở nhiều gia đình trong họ hôm nay. Hầu như gia đình nào cũng có người đỗ đạt, thành tài. Nhiều hậu duệ của Vũ tộc Ngọc Quan đã và đang nắm giữ những cương vị quan trọng, trở thành các nhà khoa học, chuyên gia đầu ngành trong nhiều lĩnh vực. Năm nào họ Vũ cũng có khá đông con, em thi đỗ vào các trường đại học trong cả nước. Đặc biệt có những gia đình số cử nhân đến các học vị Tiến sĩ, Thạc sĩ lên tới hơn 20 người.

       Năm 2007, UBND xã Lâm Thao long trọng tổ chức lễ đón nhận Bằng di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh cho hai di tích cùng nằm trên địa phận thôn Ngọc Quan là Văn chỉ Ngọc Quan và Nhà thờ gia tộc Tiến sỹ Vũ Miên. Đó thực sự là một ngày hội lớn của nhân dân xã Lâm Thao, thôn Ngọc Quan nói chung và chi tộc họ Vũ Ngọc Quan nói riêng. Gần một nghìn đại biểu và bà con dòng họ ở khắp nơi đã về dự. Sự kiện nhà thờ họ được xếp hạng di tích  LS - VH không chỉ là niềm tự hào, mà còn là động lực thôi thúc các thế hệ con cháu Vũ tộc nêu cao truyền thống cha ông, gìn giữ và phát huy hơn nữa trong thời đại ngày nay.

       Đưa tôi đi tham quan khu từ đường bề thế và quy mô, chỉ bức hoành phi có đề khắc bốn chữ “Khoa hoạn truyền gia” khá lớn, Ông Vũ Phú, trưởng Ban khuyến học của Vũ tộc Ngọc Quan chia sẻ: “Ngôi Từ đường này được xây dựng từ đầu thế kỷ 17, qua nhiều lần trùng tu mới có diện mạo như ngày nay. Nơi đây từng là địa điểm hội họp bí mật của đồng chí Hà Kế Tấn, đồng chí Hạ Bá Cang xứ uỷ bắc kỳ với những người cách mạng Ngọc Quan những năm 1943 – 1945. Đây cũng là nơi hàng trăm con cháu họ Vũ quây quần ngưỡng mộ tổ tiên. Và cũng tại ngôi Từ đường này, hàng năm Ban khuyến học dòng họ tổ chức lễ tuyên dương khen thưởng cho các cháu học giỏi, đỗ đạt. Mỗi lần đến đây con cháu Vũ tộc càng thêm tự hào, càng bồi dưỡng ý chí vươn lên”.

       Năm 2008, dòng họ đã khen thưởng 3 học sinh giỏi cấp tỉnh, 7 học sinh giỏi cấp huyện, 76 học sinh tiên tiến xuất sắc, 13 học sinh đỗ đại học và 3 đỗ cao đẳng (trong đó cả thôn có 15 em đỗ đại học, 4 đỗ cao đẳng). Đây là năm dòng họ có nhiều học sinh đỗ đại học nhất. Trò chuyện với chúng tôi, nhà giáo - thương binh Vũ Ngọc Hoà, Hiệu trưởng Trường THCS xã Lâm Thao, thành viên ban khuyến học của Vũ tộc Ngọc Quan tâm sự: “Sở dĩ có được những kết quả ấy là nhờ mỗi gia đình, chi tộc và cả dòng họ đã luôn làm tốt việc giáo dục cho con, cháu truyền thống hiếu học, truyền thống khoa bảng của tổ tiên. Từ rất sớm, chúng đã được truyền dạy và lĩnh hội lại cho cái đức chuyên cần và vươn lên trong cuộc sống. Chúng tôi đều hiểu cái vốn mà cha mẹ muốn dành cho con không gì quý hơn là cái chữ. Dù khó khăn đến mấy, dẫu có phải thắt lưng buộc bụng cũng phải cho con ăn học bằng anh bằng em. Vì vậy mà nhiều năm nay họ Vũ không có trẻ em thất học hay bỏ dở giữa chừng”.

       Cùng với sự nhận thức đúng đắn mỗi cá nhân, gia đình và chi tộc về vấn đề học tập, ngay từ rất sớm, công tác khuyến học cũng như củng cố,  đôn đốc các hoạt động khuyến học được 100% các gia đình tham gia. Đến khi có chủ trương thành lập Ban khuyến học, nhiều cụ cao tuổi trong họ rất nhiệt tình hưởng ứng. Nhiều người tự nguyện tham gia để động viên con cháu học tập, mong muốn góp phần vào sự nghiệp giáo dục của dòng họ, tích cực chăm lo cho thế hệ tương lai.

Trịnh Cường (báo Bắc Ninh)