Phía Nam có “ngũ mã chầu tiền” là hai gò đất nỗi lên (nay là đống Trại Mái và Đống Ngái), có dòng sông Đào (Bạch Công cừ), có cầu ông trạng (do trạng nguyên Lê Nại công đức). Phía Bắc có thế đất Bảo Cái [lọng quý] dẫn mạch, Thất Tinh [bẩy sao] hộ mạch, có 3 phiến Thuỷ tinh sa, tục gọi là xứ Mả Miễu, gò đống quanh co, ở giữa có nhiều ngôi mộ cổ, là ngôi đất cát cục tiếp phúc.

       Một ngôi mộ là của An phủ sứ triều Trần cụ Độn Trai Vũ Bá Khiêm. Phiến giữa nhô cao tục gọi Mả Đột, phía trước có thế đất Thiếp thuỷ làm minh đường (tục gọi Thiên tâm), lấy hình chữ nhật làm án, (tục gọi là Thổ thiệt [lưỡi đất]), một bên có thế Dưỡng long thuỷ (tục gọi là Hồ lô), phía sau gối cờ, trống, Cấn long, Mão sơn, Dậu hướng. Đó là tổ mộ của công đồng chi V Truy viễn đường. Lại một mộ nữa ở chỗ Thiếp thuỷ Thiên tâm, cùng Sơn hướng, là mộ iếp phúc của phái Kỷ làng ta của các Tiến sĩ Vũ Công Bình, Vũ Huy Đỉnh. Lại có ngôi mộ ở phiến trong, nổi lên giữa khu trũng, táng ông Đình uý triều Lê Tổn Trai Vũ tướng công huý là Phong (trạng vật Vũ Phong), phía trước có miên cung nằm ngang làm án, phía sau có Quỷ “hiếu thận”, lấy Thất tinh [bẩy sao] làm gối, Xích sà [rắn đỏ] bao quanh, Ngư đại [cái túi cá] ở bên Đoài [phía Tây], Hợi long, Não sơn, Dậu hướng. Đây là mộ Tổ tiếp phúc cho chi V thuộc “tiền ngũ chi” Lệ Trạch đường. Chếch về Bắc có ngôi mộ táng phu nhân của quan Tham đốc Đề lĩnh tại xứ Long thuỳ nhũ [vú rồng], nội đương là Chưởng tâm thuỷ (tức hình Hồ lô), bốn mùa không cạn, long hổ giao nhau, phía trước có Thôi quan làm án, phía sau gối cờ, trống. Đó là mộ tổ tiếp phúc cho chi ba Hiển Đức đường. Một ngôi mộ nữa ở gò ngoài của Vũ Công, tự Huyền Ân và phu nhân, hai bên nách mở thế Phượng nhãn [mắt phượng], xuất sứ mã (ngựa đi sứ) ở phía Nam, phía trước có ấn vuông làm án, phía sau có Não thuỷ. {Đó là mộ Tổ phái Đinh làng ta, tức Trường Xuân đường của các Tiến sĩ Vũ Công Đạo, Vũ Công Lượng. Thời gần đây có người gọi xứ Mả Miễu là “Tiến sĩ sào” [ổ Tiến sĩ] và theo Hương ước cũ của làng thì nếu không phải là người trong tộc Vũ ta, không được an táng tại gò cát giữa ở xứ Mả Miễu này.

Làng Mộ Trạch nhìn từ vệ tinh

       Phía Tây - Bắc có gò Xung thiên, tục gọi gò Trâu Vàng, cao lớn mà tròn, trấn giữ hướng Tây - Bắc của làng ta, ứng nghiệm việc dân làng nhiều người được hưởng tuổi thọ cao. Từ xưa truyền lại rằng, thuở trước hễ vùng non sông phía Nam vỡ đê, người ta lại dắt trâu bò lên lánh nạn ở đây.

       Phía tây có các thế đất Tể tướng bút, Xâm thuỷ bút, tục gọi là đồng Chúc Bút. (Từ xưa truyền lại rằng có một thầy phong thuỷ giúp: người làng này táng mộ tổ ở thế đất Bút căn [gốc bút], gối đầu vào thế đất hìng Nghiên mực, Thầy bảo đây là thế đất tốt, nhưng hiềm một nỗi vì có Hổ thuỷ chảy xuôi nên việc phát Thượng thư phải ở ngoại quốc. Sau này con nhà ấy ở Ái châu, tên là Chiêu Năm vào sống ở Quảng Nam. Chúa Đất Quảng[58] mến tài cho làm Thượng thư, gọi là Thượng Chưởng. Gặp khi quốc vương ngự giá Nam chinh[59]. Hồi ấy Vũ Duy Đoán chưa đỗ Tiến sĩ, mới là Giải nguyên được phụng mệnh theo hầu, làm Nội tướng tham tán nhung vụ. Thượng chưởng có gửi đến ông và biếu một hũ mắm ếch. Ông Đoán nhân đó có khuyên nên quy thuận [chúa Trịnh], nhưng người ấy dẫn việc anh em Gia Cát [Lượng và Cẩn] cũng từng “phân mhậm” mà không theo về).

     Gần đấy có Hoàng Oanh quán, nền luỹ rộng rãi, non nước bao quanh. Trước kia tại đây, mội khi sắp mở khoa thi Hương, làng ta cũng thường sát hạch những người đi thi. Thượng thư Nhất Thuỷ Vũ tướng công [Huy Liễu] trong tập Thập cảnh thi có bài Cựu quán khảo văn (xin xem ở nguyên tập), là nói về nơi này.

       Ở ngoài cổng làng phía Tây có một hồn vuông khoảng 1 mẫu, giữa mặt hồ nổi lên 3 đảo nhỏ (Tam Thai). Mỗi khi trời thu nước lặng sóng yên, gió mát trăng thanh, chư vị công khanh lại tụ hội du chơi trên thuyền. Trong Thập cảnh thi có bài Thai hồ dạ nguyệt (thơ cũng xin xem ở nguyên tập).

       Bên thôn Tây nhà cửa san sát, cây cối xanh um. Những buổi gió ngừng cây lặng, trông cảnh như giao hoà với các cây cổ thụ ở chùa Diên Phúc. Thập cảnh thi lại có bài Tây cương tình thụ cây lặng bên sườn Tây.

                                  Vũ Xuân Kiên Sưu tầm